Factoren die gezondheid beïnvloeden

In het Utrechts gezondheidsmodel onderscheiden we vier lagen die invloed hebben op gezondheid: de leefomstandigheden, de sociaaleconomische positie en de sociaaleconomische en politieke context. De laatste twee lagen kunnen zorgen voor (structurele) verschillen in de kansen op gezondheid. Alle lagen zijn met elkaar verbonden. De invloed in één laag kan niet los worden gezien van de andere lagen.

Leefomstandigheden

Leefomstandigheden worden beïnvloed door: de fysieke omgeving, veiligheid, sociale omgeving en zorg.

Fysieke omgeving

Utrecht groeit sterk binnen haar grenzen. De bevolkingsdichtheid neemt toe. Dit zet de fysieke leefomgeving onder druk. Er moeten keuzes gemaakt worden in het gebruik van de beschikbare ruimte. Van de Utrechtse volwassenen (18 jaar en ouder) geeft 12% een onvoldoende voor de woonomgeving. Klimaatverandering zorgt voor meer hitte in de stad. Vooral Utrechtse wijken met veel verharding en weinig groen zijn kwetsbaar voor hitte. Inwoners uit Binnenstad, Overvecht, Noordwest en Zuidwest geven vaker dan gemiddeld aan onvoldoende mogelijkheden te hebben voor verkoeling. Gezien de jaarlijks gestaag stijgende temperaturen gaat dit in de toekomst mogelijk ook voor andere wijken gelden. In coronatijd waren er gunstige ontwikkelingen in geluidsoverlast en luchtkwaliteit. Geluidsoverlast en dan met name matige geluidshinder is in het najaar van 2020 minder dan in 2016. Ook de luchtkwaliteit is in 2020 beter dan in 2019. Beide ontwikkelingen hangen waarschijnlijk samen met de coronamaatregelen.

Veiligheid

In 2021 is de geregistreerde criminaliteit in Utrecht met 11% afgenomen vergeleken met 2020. Deze daling is sterker dan landelijk. De veiligheidsbeleving is al jaren stabiel en vergelijkbaar met de andere grote steden. Voor drugsgerelateerde criminaliteit zien we een ander beeld. De handel in harddrugs neemt de laatste jaren toe en Utrecht speelt een aanzienlijke rol in de (inter)nationale cocaïnehandel. Utrecht kent ook een relatief groot aandeel jonge drugshandelaren. Andere negatieve ontwikkelingen zien we in polarisatie en ervaren jongerenoverlast. Er is sinds 2020 een groeiende onrust en onvrede onder delen van de bevolking. Dit zorgt voor een versterkt gevoel van polarisatie. Hoewel de feitelijke jongerenoverlast in de meeste wijken daalt, stijgt de ervaren jongerenoverlast.

Sociale omgeving

11% van de Utrechters is ernstig eenzaam. Dit is vergelijkbaar met het landelijk niveau. Verschillen in ernstige eenzaamheid tussen opleidingsgroepen zijn de afgelopen 15 jaar groter geworden doordat ernstige eenzaamheid sterker toeneemt bij Utrechters met basisonderwijs of een vmbo-opleiding dan bij Utrechters met een hbo- of wo-opleiding. De coronaperiode heeft een grote impact gehad op het sociale leven van Utrechters. Door de coronamaatregelen misten zowel kinderen en jongeren als volwassenen sociale contacten en activiteiten. Ernstige eenzaamheid onder jongeren is toegenomen van 7% in 2019 naar 11% in 2021. Er is een kleine toename in het aandeel kinderen en jongeren dat digitaal gepest wordt en kinderen scoren in 2021 lager op welbevinden op school.

Ik merk dat ik me na de tweede lockdown helemaal niet meer vrolijk voel. Er gebeurt niets leuks meer, met vriendinnen afspreken is nogal ingewikkeld, verder kan je ook nergens naartoe. Ik verveel me dus ook vaak.

• Jongere uit klas 2 of 3

Positief is dat de jeugd meer rust ervaarde en minder verplichtingen had. Ruim negen op de tien kinderen en jongeren voelt zich in 2021 thuis gelukkig.  Tijdens corona geven volwassenen (18 jaar en ouder) vaker aan dat mensen in de buurt prettig en veel met elkaar omgaan. Tegelijkertijd voelt niet iedereen zich geaccepteerd door anderen. Vooral Utrechters met een niet-westerse migratieachtergrond hebben de afgelopen 12 maanden discriminatie ervaren. Van de Utrechtse mbo-studenten ervaart 24% discriminatie bij het zoeken van een stage. 73% van de jongeren ziet homoseksualiteit als normaal. Jongens, jongeren op het vmbo en jongeren met een niet-westerse migratieachtergrond zien homoseksualiteit minder vaak als normaal.

Zorg

De coronacrisis heeft een grote impact gehad op mantelzorgers. In Utrecht had meer dan de helft van de jonge mantelzorgers extra hulp of steun nodig in coronatijd.
Verder zien we in 2020 door corona een daling in het gebruik van huisartsenzorg, medisch specialistische zorg en tandartsenbezoek. In totaal geeft 13% van de volwassenen en 6% van de ouderen in Utrecht aan dat zij zorg niet hebben ontvangen terwijl zij die zelf wel nodig vonden. Corona is hierbij de meest genoemde reden, gevolgd door de kosten van de behandeling. Voor de meeste vaccinaties was de vaccinatiegraad in verslagjaar 2022 lager dan in verslagjaar 2021. Dit zien we ook landelijk. De voorgaande drie jaren steeg de vaccinatiegraad juist voor een aantal vaccinaties. De huidige daling komt waarschijnlijk deels doordat sommige vaccinaties zijn uitgesteld vanwege corona. Tegelijkertijd zien we een toenemende vraag naar aanvullende zorg. Utrechters hadden in 2021 vaker individuele begeleiding nodig dan in 2020, voornamelijk voor GGZ-problematiek. Bij de buurtteams zijn er in 2021 meer jeugdigen en gezinnen in zorg dan in 2020. De instroom is hoog en de wachtlijst neemt toe. Ook bij KOOS en SPOOR zijn er eind 2021 iets meer kinderen in zorg dan aan het begin van het jaar. Vergrijzing gaat zorgen voor een stijgende zorgvraag. Zo wordt de groep 65-plussers tot 2040 anderhalf keer zo groot en zal het aantal Utrechters met dementie in 2050 ruim drie keer zo hoog zijn als in 2020. De zorgvraag stijgt harder dan de toename in het personeelsaanbod in zorg en welzijn. Hierdoor groeit de druk op de zorg.

Figuur 12. Percentage Utrechtse volwassenen dat gebruikmaakt van eerstelijns medische zorg, medische specialistische zorg en mondzorg (18 t/m 64 jaar)

Sociaaleconomische positie

Werk is belangrijk voor de sociaaleconomische positie van mensen. Het aantal Utrechters met betaald werk groeit. Driekwart van de 15- t/m 74-jarigen heeft een baan. Dit is hoger dan het landelijk gemiddelde en hoger dan in de andere G4-steden. Ongeveer een derde van de werkenden heeft een flexibel arbeidscontract.

Tussen 2015 en 2020 is het percentage Utrechters dat leeft in armoede licht gedaald. Het percentage Utrechters die langdurig rond moeten komen op bijstandsniveau neemt daarentegen licht toe.

We zien bij de voorschoolse educatie meer en complexere hulpvragen rondom peuters en er zijn zorgen over leerachterstanden bij kinderen en jongeren. Daarnaast zijn er signalen vanuit professionals over achterstanden die in de coronaperiode zijn ontstaan in het aantal kinderen dat het zwemdiploma A heeft gehaald. Hoewel gewerkt wordt aan het inlopen van deze achterstanden, blijven zorgen bestaan over kinderen die (school)zwemlessen hebben gemist in de coronaperiode (uit duiding met professionals). Aandacht is nodig voor de digitale- en gezondheidsvaardigheden van een deel van de volwassenen. Zo heeft ruim een kwart van de Utrechtse volwassenen en 44% van de ouderen moeite met online aanvragen doen of afspraken maken.

Sociaaleconomische en maatschappelijke context

De inflatie is sinds het voorjaar van 2022 hoog en blijft waarschijnlijk hoog. Ook zijn er snelstijgende energieprijzen. Omdat loonstijging achterblijft, leidt dit in 2022 voor veel mensen tot een forse daling van de koopkracht. Tijdelijke maatregelen beogen in ieder geval in 2023 voor verlichting te zorgen. Daarnaast staat de woningmarkt sterk onder druk. In Utrecht zijn verkoopprijzen van koopwoningen meer gestegen dan gemiddeld in Nederland. Het aandeel sociale huurwoningen in Utrecht is stabiel, terwijl de vraag groeit. Door de aanhoudende coronamaatregelen, toeslagenaffaire en gaswinning in Groningen staat het vertrouwen in de overheid onder druk. 43% van de Utrechters heeft vertrouwen in de landelijke overheid, ruim de helft heeft vertrouwen in de lokale overheid.